Нэгэн мянга есөн зуун ерэн гурван оны зун Дундговь аймагт гандуухан байлаа. Өвөө эмээ хоёр минь хэдэн малтайгаа Дундговь аймгийн нутагт байрлах Зодох савахын хоолойд зусаж байв. Говь нутагт бороо ороогүй удсан тул газрын өнгө гандаж хүн малгүй сэтгэл гундуухнаар өдөр хоногийг өнгөрөөж байсан юм. Ийм хэцүү гантай цагт хүн малгүй ус л бараадна. Гэвч ус гэдэг чандмань эрдэнэ говь нутагт ховор. Говь нутаг гантай цагт худаг усаар нэн ядмаг тэр дороо л байгаа хэдэн худгын ус шавхагдаж ёроол нь гараад ирнэ. Дахин худгын ус ундрахыг хүлээнэ гэдэг бүтэн өдрийн ажил. Заримдаа шөнөчин хонь малтайгаа худаг сахиж өнжих бол энүүхэнд. Нэгэн өдөр өвөө минь Зодох Савхын дунд байдаг миний энгэрт нь чулуун гэр барьж тоглодог байсан жижигхэн улаан толгодын баруун хажууд очиж үзээд эндээс л ус гарна даа гэж хэлээд худаг ухахаар шийдэж тэр ажилдаа ханцуй шамлан орсон юм. Олон өдөр говийн ангаж хатсан хатуу хөрсийг ухсан. Хад чулуу ихтэй овооны хажуу суу болоод ч тэр үү дан хайрга шахуу хатуу хөрсийг 60 гаруй настай өвөө маань хүргэн ах нартай нийлж 10-аад метр хэртэй гүн ухсан. Гэтэл нэгэн өглөө эртлэн ухсан нүхээ дахин ухах санаатай иртэл өнөөх нүх нь тунгалаг хар усаар дүүрэн мэлтэлцэж байх нь тэр. Ёстой л алтан хундганы амсар дүүрээд мэлтэлзэх сархад мэт. Бөөн баяр. Миний өвөө хадархаг хөрсний цаана байгаа усны жинхэнэ судлыг олсон хэрэг. Ингэж л гантай цагт ойр хавийн айлуудын хүн малын эгшиж хоцорсон элэг дэвтэж үрчийсэн магнай тэнийсэн юм.

Өвөө минь энэ гаргасан худагтаа чулуугаар хашлага хийж өөрийн гараар ханийн чулууг нэг бүрчлэн хүргэн ах нарт зааварчилж одоо энд тавь, одоо тэнд тавь гэх зуураа Цагаан дух хэмээн нэр өгөөд “ ай хөөрхий амьд явсаны хэрэг нэг бүтлээ дээ. Гаргасан ус маань рашаан болох болтугай” хэмээн хэлээд жаргалтай сайхан инээмсэглэж хөлсөө арчин гаансаа нэрж сууж байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Би тэгэхэд дөнгөж сургуульд орж байгаа жаахан хүүхэд хажуугаар нь хурга ишиг гэж хөөцөлдөж гүйдэг байсансан.

Тиймээ миний өвөө рашаан гаргасан юм.

Үнэхээр миний өвөөгийн гаргасан ус нь хүн малын ангааг тайлаад зогсохгүй өвчнийг илааршуулдаг рашаан байсан байжээ. Тухайн үед хүн малын ундны устай боллоо доо гэж баярлаж байснаас бус чухам ямархан ид шидтэй рашаан гаргаснаа мэдээгүй байлаа. Гэтэл төд удалгүй ганц хоёр жилийн дараа нутаг усны хүмүүс өвөөгийн минь гаргасан худгын усны ид шидийг гайхацгаах болсон юм. Манайхтай олон жил айл саахалт явсан Баянсан гэдэг маш өндөр настай нэгэн өвгөн байдаг байсан юм. Настай хүн болоод ч тэр үү Баянсан гуай байнга даралт ихэсдэг түүндээ ихэд зүдэрдэг байлаа. Ялангуяа зуны хурц нартай өдөр Баянсан гуай маань ихэд бухимдана, шаналана. Эм ихээр ууна. Гэвч удаан хугацаанд байнга уусан эм нь дасал болж түүний даралтыг буулгахаасаа буулгахгүй нь их болоод байсан юм. Гэтэл гайхалтай нь өвөөг минь Цагаан духын усыг гаргасан тэр цагаас хойш тун удалгүй Баянсан гуйн даралт хэвдээ орсон гэдэг. Одоо миний өвөөгийн гаргасан энэхүү рашаан нутаг усандаа улам ихээр алдаршиж олон олон хүнийг бие амар сэтгэл тэнүүн явуулж байгаа юм. Тийм ээ, өвөөгийн минь гаргасан Цагаан духын ус даралт ихсэх эмгэгтэй эсвэл зүрх судасны өвчтэй болон элэг цөс нь өвддөг гээд ер нь л дотор эрхтэн өвддөг хүмүүсийн өвчнийг анагаах чадалтай рашаан байсан хэрэг. Хаа газрын холоос даралт ихсэх эмгэгтэй эсвэл зүрх судасны өвчтэй болон элэг цөс нь өвддөг хүмүүс гэр бараа майхан савтайгаа ирж хонон өнжин энэ рашаан усанд өөрийгөө сувилаж эрүүл саруул болоод буцдаг. Хүмүүс Цагаан духын худгыг бараадан худагнаас 1 км орчим зайд байдаг Оросын тосгоны хуучин байшингуудыг ашиглан Сувилал хүртэл байгуулсан байсан. Энэхүү рашаан одоо Дундговь аймгын Сайнцагаан сумаас баруухантай 10-аадхан км-т байдаг бөгөөд түүнийг хүмүүс өвөөгийн минь нэрээр Адилбишийн рашаан хэмээн дууддаг юм.

Миний өвөө 3 жилийн өмнө бурхан болсон. Өвөөгийн минь алдар нэр нутгийн зон олоныхоо дунд үүрд мөнхрөн үлджээ. Манай өвөө дэнж даахгүй баян байгаагүй ч ажил хөдөлмөр, хүн чанар, ухаалаг зан төрх, хийж бүтээснээрээ дэнж хотойлгосон баян хүн байжээ. Өвөөгийн минь гаргасан рашаан ус байсан цагт өвөөгийн минь нэр үргэлж түүнтэй хамт явах заяа тавилантай аж. Сайн сайхан үйлс гэдэг ингэж л эзнээ нэгэн насаар нь мөнхөлдөг ажгуу. Түүний хамгийн тод жишээ нь миний өвөө билээ.

Өнгөрсөн зун Дундговь аймагт дэлгэр сайхан зун болж энэ нутгийн ард түмэн 70 жилийнхээ баярыг тэмдэглэж дэнж хотойтол наадсан. Би ч нутаг усандаа наадахын зэрэгцээ өвөөгийнхөө гаргасан рашаан дээр амраг хань, алаг үр, ахан дүү нарынхаа хамтаар очиж хайрт өвөөдөө зориулан өөрийнх нь гаргасан худаг дээр бяцхан дурсгалын хөшөө босгоод, мөн хэдийнэ 3 жил өнгөрсөн тул өвөөгийнхөө газар дээр очоод ирсэн. Даралт ихэсдэг зүрх судасны эмгэгтэй хүмүүс өвөөгийн минь рашаанаас хүртсэн хэвээрээ л байлаа. Хажууд нь чулуун овоо босгоод хадаг яндар уясан байх юм. Өвөөдөө дурсгалын хөшөө босгож байгаа бидэнд учрыг нь ойлгосон нутгийн хүмүүс чин сэтгэлээсээ туслаж байсан явдалд би туйлын ихээр догдолж хайрт өвөөдөө улам их баярлаж уярлын нулимсыг удтал асгаруулан зогсож байсан юм. Тиймээ миний өвөө энгүй их ачтан байж. Ус гэдэг чандмань эрдэнэ. Алт мөнгөгүйгээр та амьд явах ч усгүйгээр та амьдрахгүй шүү дээ. Миний өвөө олон ардыг тэтгэгч чандмань эрдэнэ усыг гаргасан. Зүгээр ч ус биш рашаан булаг болсон усыг. Энэ ертөнцөнд өөрөө байхгүй ч өвөө минь энэ ертөнцийн олон хүн амьтдыг жаргуулсан ачтан мөн билээ. Мөнхөрөх тавилан гэж энэ ажээ. Тиймээ миний өвөө мөнх настай хүн.Түүнийг С. Адилбиш гэдэг юм.

Өвөөгийнхөө гаргасан худаг дээр хөшөө босгохдоо ах дүүгийнхээ дунд бэсрэг наадам хийснийхээ цөөн хэдэн зурагнаас сонирхуулж байна.

Өвөөгийн маань хүү, хүргэн хүүдүүд барилдах гэж байгаа нь

Бяцхан ач зээ нарынхаа дунд уралдаан зохиогоод түрүүлж ирсэн хүүхдүүдээ урамшуулж байгаа нь. Дашрамд хэлэхэд энэ уралдаанд миний хүү түрүүлсэн.